کتاب

نام كتاب: شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار علیهم‌السلام‏، نویسنده: قاضی نعمان مغربی‏؛ وفات: ۳۶۳ ق‏؛ تعداد جلد واقعی: ۳؛ زبان: عربی‏؛ موضوع: دوازده امام علیهم‌السلام‏

كتاب شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار(علیهم‌السلام) بر خلاف نامش منحصر به فضائل و مناقب ائمه نیست؛ بلكه یك دوره تاریخ ائمه از امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام تا پایان زندگی امام صادق علیه‌السلام است. مؤلف این كتاب قاضی نعمان مغربی(م ۳۶۳) كه بر مذهب اسماعیلیه است پس از شرح زندگی و مناقب امام صادق علیه‌السلام ، به مهدی مغربی و مطالبی در باره اسماعیلیه و فاطمیان پرداخته و شرح حال بقیه ائمه را ذكر نكرده است. در عین حال این كتاب از آثار كهن در زندگی امامان شیعه بخصوص امیر مؤمنان علیه‌السلام به شمار می‌رود كه با توجه به اشتراك عقیده مؤلف تا امام ششم، مباحثی كه در آن آمده كاملاً با روایات شیعه امامیه مطابق است.  جلد اول و دوم كتاب، اختصاص به زندگی و فضائل امام اول دارد و در جلد سوم به بقیه اهل بیت و مباحث خاص دیگر پرداخته است.

روش تألیف‏ شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار: روش قاضی نعمان در این كتاب، حدیثی است و سلسله اسناد خود را كامل آورده است. راویان وی همانند كتب شیعی امامی، راویان ائمه هستند چنانكه اصل روایات و مطالب این كتاب در باره اهل بیت و فضائل آنان، همانند روایات امامیه است حتی در بخش آخر این كتاب كه به موضوع مهدی پرداخته شده روایات امامیه در باره مهدی نقل شده است لیكن مؤلف با هدف برداشت خاص از این روایات، آنها را نقل می‌کند به گونه ای كه تا مدتها پیش، كسی به اسماعیلی بودن قاضی نعمان اطمینان نداشت.

این كتاب از شانزده جزء تشكیل شده است. در ترتیب این اجزاء قدری آشفتگی وجود دارد و مؤلف یك مطلب را در اجزاء مختلف پراكنده است. مثلاً در جزء نخست احادیثی از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم در فضیلت علی علیه‌السلام آورده ولی حدیث سد الابواب را در جزء هفتم نقل كرده است. البته مؤلف روایات را پیوسته و بدون عنوان دهی و تبویب در كنار هم آورده و محقق كتاب عناوینی را جهت تنظیم ابواب و اجزاء قرار داده است.

محتوای كتاب‏ شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار: یازده جزء كتاب كه دو جلد كنونی را تشكیل می‌دهد به مناقب و تاریخ زندگانی امیر مؤمنان پرداخته و در اجزاء بعدی از فضائل كلی اهل بیت، حضرت خدیجه و حضرت زهرا، حسنین علیهم‌السلام و تاریخ كربلا سخن گفته است. وی همچنین بخشی از جزء سیزدهم را به خاندان ابو طالب اختصاص داده و به نام شهدای كربلا بازگشته است. سپس تا امام صادق علیه‌السلام مطالبی آورده و فرقه‌های شیعه را شرح می‌دهد كه پس از آن حضرت به وجود آمدند.  شرح قیام بنی حسن و پس از آن موضوع مهدی و ظهور مهدی فاطمی و دعوت فاطمیان در یمن و افریقا از مباحث بعدی است و جزء آخر كتاب یعنی شانزدهم به صفات شیعیان در بیان معصومین اختصاص دارد.

اهمیت كتاب‏ شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار: كتاب شرح الاخبار از منابع اصلی حدیث و تاریخ شیعه به شمار می‌رود كه عالمان و نویسندگان قدیم و جدید از آن نقل كرده و به آن اهتمام ورزیده‌اند. نقل اخبار غدیر از كتاب الولایة طبری كه اكنون در دست نیست، بر اهمیت این اثر می افزاید

جایگاه، شخصیت و زندگانی نعمان بن محمد تمیمی‏: ابو حنیفه، نعمان بن محمد بن منصور بن احمد بن حَیون تمیمی مغربی، از دانشمندان بزرگ فرقه اسماعیلیه در آغاز پیدایش آنان به شمار می ‏آید. وی در سال ۲۵۹ هجری در مغرب و در خانواده ‏ای اهل علم به دنیا آمد. پدر او از علمای بزرگ اهل تسنن و پیرو مذهب مالكی بود و روایات فراوانی را روایت كرده است. نعمان از همان كودكی با روایات و علوم و معارف اسلامی آشنا شد و خود را آماده كرد تا یكی از دانشمندان جهان اسلام گردد.

نعمان در آغاز پیرو مذهب مالكی بود ولی بعد تغییر مذهب داده و شیعه شد، اما در سلك فرقه اسماعیلیه در آمد یعنی از آن گروه كه عقیده دارند اسماعیل فرزند امام جعفر صادق علیه‌السلام امام غائب است. البته برخی از علمای شیعه مانند علامه مجلسی او را شیعه می‏ دانند و می‏گویند او در برابر سلاطین اسماعیلیه تقیه می‌کرده است.

قاضی نعمان شخصیتی دانشمند و دارای تألیفات فراوان است. او از مؤسسین فرقه اسماعیلیه و قانونگذار آنان بوده و بنابر گفته روات فاطمی بدون مراجعه به امامان خود (یعنی علمای فاطمی) چیزی ننوشته است.

مؤلفان شیعه به او «ابو حنیفه شیعی» می‌گویند. او ۹ سال به المهدی بالله، اولین خلیفه فاطمی خدمت كرد. در دوران القائم بامر الله، خلیفه دوم عهده‏دار قضاوت طرابلس شد و در زمان المنصور بالله خلیفه سوم، قاضی منصوریه شد. وی در دوران فخر الدین خلیفه چهارم به بالاترین مقام خود رسید و آن مقام قاضی القضاة و داعی الدعاة بود.

سخن بزرگان‏ در باره نعمان بن محمد تمیمی‏: علامه مجلسی درباره ایشان میفرماید: « ابو حنیفه، نعمان بن محمد بن منصور، قاضی مصر در ایام دولت اسماعیلیه است. او در آغاز پیرو مذهب مالكی بود، سپس هدایت یافت و پیرو مذهب امامیه گشت. او از ترس خلفای اسماعیلی، از ائمه بعد از امام جعفر صادق علیه‌السلام روایت نمی‏كند ولی در پوشش تقیه حرف حق را بیان می‌کند.»

ابن خلكان در وفیات الأعیان می‌گوید: « قاضی نعمان یكی از دانشمندان است. او در آغاز پیرو مذهب مالكی بود ولی بعد پیرو مذهب امامیه شد.

ابن زولاق درباره او می‌گوید: نعمان بن محمد قاضی، در نهایت فضل و دانش و اهل قرآن و آگاه به معنای آن و عالم به فقه و دیدگاه‌های مختلف فقهی و لغت و شعر و تاریخ بود و همواره با عقل و انصاف قدم برمی‌داشت. او هزاران صفحه در مدح اهل بیت از خود به یادگار گذاشت.»

ابن شهر آشوب صاحب كتاب معالم العلما می ‏فرماید: « قاضی نعمان بن محمد امامی نبود ولی كتاب های او نیكو و خوب است.»

تألیفات‏ نعمان بن محمد تمیمی‏: نعمان بن محمد دارای ۴۷ تألیف است كه در علومی مانند فقه، تأویل، تفسیر و اخبار نگاشته شده است. برخی از تالیفات او عبارتند از: ۱ـ دعائم الإسلام ۲- شرح الأخبار ۳- أساس التأویل‏ ۴- افتتاح الدعوة ۵ - التوحید و الإمامة ۶- مفاتیح النعمة ۷- الإیضاح‏ ۸ - الینبوع‏ ۹- المجالس و المسامرات. از نكات كتاب اخیر آن است كه مؤلف، در آن اختراع قلم خودنویس را به المعز لدین الله (خلیفه فاطمی) نسبت داده است.

وفات‏ نعمان بن محمد تمیمی‏: نعمان بن محمد در سال ۳۶۳ هجری و در سن ۱۰۴ سالگی دعوت حق را لبیك گفت و به دیار باقی شتافت.

منبع: مجموعه سیره معصومین